Zaburzenia osobowości: Przyczyny, objawy, terapia i powrót do zdrowia

W poniższym artykule postaramy się w sposób czytelny zdefiniować pojęcie zaburzeń osobowości w kontekście zdrowia psychicznego, możliwe przyczyny wystąpienia specyficznych zachowań i rodzaje zaburzeń osobowości. Temat złożony, a jednocześnie tak bardzo fascynujący – w końcu dotyka intelektu, uczuć, woli i ludzkiej tożsamości.

Osobowość – co to jest?

Osobowość najprościej zdefiniować jako cały pakiet predyspozycji, zachowań behawioralnych i cech psychicznych człowieka. Mowa tu o naszej woli, uczuciach, napędzie psychoruchowym (temperamencie), tożsamości i poczuciu bycia sobą bez względu na zmieniające się bodźce i otoczenie. Osobowość to stosunkowo stabilny psychicznie i behawioralnie sposób odbierania i interpretowania siebie i świata, a także odniesienie się do niego.

Cechy osobowości obejmują cały pakiet tego „jaki jest człowiek”. Jest to: uczuciowość, pobudliwość, kontrolę impulsów, sposoby postrzegania rzeczywistości, sposoby myślenia, czy też styl relacji z innymi ludźmi z otoczenia. Jednak choć uznaje się ją za względnie stały zespół cech, to warto pamiętać, że mamy na nią wpływ i możemy ją zmienić na przestrzeni swojego życia.

Nasuwa się pytanie? Co lub kto kształtuje ludzką osobowość? Czy rodzimy się z ukształtowanymi już dyspozycjami, cechami psychicznymi i fizycznymi? A może podstawowym źródłem rozwoju osobowości jest środowisko, w którym człowiek przyszedł na świat i w którym się wychowuje? Nie ma jednej odpowiedzi na te pytania. Rozwój osobowości to złożony z wielu czynników proces. Genetyka, model rodziny i doświadczenia z dzieciństwa, układ nerwowy i hormonalny, środowisko społeczne i kulturowe. Wszystkie te czynniki kształtują każdego z nas, jako osobę o indywidualnych cechach osobowości.

Definicja i charakterystyka zaburzeń osobowości

Zaburzenia osobowości to nic innego jak specyficzny i zaburzony sposób funkcjonowania psychospołecznego danej osoby. Te względnie stałe wzorce zachowań swoim zasięgiem obejmują zarówno sferę indywidualną (osobistą), jak i społeczną. Zaburzenia osobowości charakteryzują się skrajnym nasileniem określonych wzorców cech i zachowań, które rzutują na funkcjonowanie danej osoby w codziennym życiu i jej relacje z otoczeniem.

Większość z nas ma ukształtowany w sobie pewien zestaw zachowań i zbiór reakcji, które umożliwiają nam elastyczne dostosowywanie się do zmieniających się sytuacji, warunków i okoliczności życiowych. Nazywamy to plastycznością emocji, myślenia, zachowań i umiejętnościami, dzięki którym potrafimy dostosować swoje zachowanie do konkretnej sytuacji. Inaczej przecież zachowujemy się, czujemy i mówimy, gdy jesteśmy z przyjaciółmi, a inaczej, gdy właśnie prowadzimy oficjalną rozmowę biznesową lub bierzemy udział w konferencji.

Osoba borykająca się z zaburzeniem osobowości ma duży problem z tą elastycznością. W każdej z powyższych sytuacji można u niej zaobserwować te same specyficzne, odmienne od przyjętych standardów i skrajne cechy.

Zaburzenie osobowości jako zaburzenie psychiczne

Zaburzenia osobowości według klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10 opisane są jako:

“Głęboko zakorzenione i utrwalone wzorce zachowań, przejawiające się mało elastycznymi reakcjami na różnorodne sytuacje indywidualne i społeczne. Reprezentują one albo skrajne, albo znaczące odmienności w porównaniu z przeciętnymi w danej kulturze, sposobem spostrzegania myślenia i odczuwania, a w szczególności – odnoszenia się do innych. Takie wzorce zachowania mają tendencje do trwałości i do obejmowania wielu zakresów funkcjonowania psychicznego”.

Charakter cech i zachowania osób z zaburzeniami osobowości

W tym temacie warto skupić się na omówieniu charakteru cech, które stanowią kluczowe punkty umożliwiające odróżnienie zaburzeń osobowości od innych przeciętnych zachowań.

• Mała elastyczność cech, przejawiająca się zachowywaniem się w taki sam (bądź bardzo zbliżony) sposób w różnych okolicznościach i sytuacjach.
• Cechy te są skrajnym, wręcz ekstremalnym i przerysowanym wyrazem cech obecnych u innych ludzi z otoczenia.
• Zespół cech przejawia się zarówno w sposobie, jaki dana osoba odbiera świat i najbliższe otoczenie, jak i w jej myśleniu, przeżywaniu, uczuciach i emocjach względem siebie i innych ludzi. Nie ogranicza się też do epizodów choroby psychicznej.
• Zaburzona struktura osobowości i cechy jej towarzyszące mają kluczowe znaczenie w interakcjach z innymi. Prowadzi bardzo często do ograniczenia, a niekiedy zniszczenia ważnych relacji.
• Cechy te stanowią całościowy wzorzec osobowości, nie są więc pojedynczym, wyolbrzymionym zachowaniem, czy też konsekwencją jednego epizodu, a całokształtem tworzącym stały obraz osobowości.
• Wzorzec nieprawidłowego zachowania i pierwsze symptomy zaburzeń osobowości pojawiają się najczęściej w okresie dojrzewania i trwają w dalszych latach.
• Objawy zaburzeń osobowości są ściśle uzależnione od typu zaburzenia. Oznacza to, że w każdym rodzaju zaburzenia osobowości występuje unikatowy zestaw symptomów.

Warto wiedzieć!

W tym miejscu musimy również podkreślić, że choć z definicji wynika, iż zaburzenia osobowości cechuje zespół utrwalonych cechy, to jednak wzorce te mogą ulegać modyfikacji. Jednym z kluczowych czynników, które mogą wpłynąć na zmiany w tym zakresie, jest bez wątpienia właściwe leczenie (m.in. poprzez psychoterapię).

Jak rozpoznać pierwsze symptomy zaburzeń osobowości?

Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości pojawiają się często w okresie późnego dzieciństwa lub w okresie dojrzewania. Niepokojące sygnały, na które warto zwrócić uwagę, to przede wszystkim:

• Problemy w relacjach z innymi ludźmi – trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu przyjaźni, wycofanie społeczne lub nadmierna konfliktowość.
• Sztywność zachowań – osoba nie potrafi dostosować się do różnych sytuacji, jej zachowania są nieadekwatne do ogólnie przyjętych norm społecznych.
• Ekstremalne reakcje emocjonalne – silne, gwałtowne reakcje na pozornie neutralne bodźce, trudność w opanowaniu emocji, niestabilność nastroju.
• Zniekształcone postrzeganie rzeczywistości – nieprawidłowe interpretowanie sytuacji interpersonalnych, ciągłe poczucie bycia atakowanym, niezrozumianym lub zagrożonym.
• Problemy z kontrolą impulsów – angażowanie się w ryzykowne zachowania, takie jak zażywanie substancji psychoaktywnych, hazard, czy nadmierne wydawanie pieniędzy.

Im wcześniej zostaną zauważone pierwsze symptomy zaburzeń osobowości, tym większa szansa na uzyskanie pozytywnych wyników leczenia i poprawy jakości życia danej osoby.

Jak zaburzenia osobowości wpływają na relacje i codzienne życie?

Zaburzenia osobowości rzutują na funkcjonowanie człowieka na wszystkich płaszczyznach jego codziennego życia. Te utrwalone, skrajne wzorce odbioru rzeczywistości, zachowania i myślenia zaburzają prawidłowe funkcjonowanie i relacje w życiu społecznym, rodzinnym, zawodowym i w środowisku szkolnym.

Potrzebujesz pomocy?

Centrum Psychoterapii Blisko to miejsce, w którym otrzymasz wsparcie i pomoc pod skrzydłami najlepszych specjalistów. Nasi oddani i przepełnieni empatią psycholodzy i psychoterapeuci gotowi są wspierać Cię w pokonaniu problemów emocjonalnych. Jeśli czujesz potrzebę pomocy specjalisty, nie zwlekaj z kontaktem. Jesteśmy tu po to, aby zamienić Twoją samotną walkę z trudnościami i poczucie bezradności w siłę, odwagę i motywację do zmian.

Przyczyny występowania zaburzeń osobowości

Jeszcze do niedawna większość badań naukowych wskazywała czynniki środowiska rodzinnego (np. zaburzone poczucie bezpieczeństwa w rodzinie, konflikty, przemoc fizyczna i/lub psychiczna w rodzinie itp.), jako te, które mają największy wpływ na pojawienie się symptomów zaburzeń osobowości w późnym dzieciństwie lub w wieku dojrzewania. Obecnie, rozpatrując przyczyny zaburzeń osobowości, wskazuje się na niekorzystne oddziaływanie trzech czynników: biologicznych, genetycznych i psychologicznych.

Rodzaje zaburzeń osobowości

W klasyfikacji zaburzeń psychicznych wyróżniamy określone zaburzenia osobowości podzielone na trzy grupy. W każdej z tych grup (A, B, C) znajdują się różne typy zaburzonego sposobu funkcjonowania.

Zaburzenia osobowości typu A – ekscentryczność, dziwaczność, brak relacji

Składają się na nią osobowość schizoidalna i paranoiczna.

• Osobowość schizoidalna – To samowystarczalny i odizolowany introwertyk, przejawiający nietypowe i aspołeczne cechy, przekonania i zachowania. U osoby tej można zaobserwować nietypowy język, magiczne myśli (np. widzenie aury, telepatia), nadmierną podejrzliwość. Jest wycofana w relacjach interpersonalnych, społecznych, towarzyskich, a także uczuciowych (również w sferze seksualnej), a także nie wykazuje zainteresowania nimi (emocjonalny chłód). Jej kontakty najczęściej ograniczają się do relacji z najbliższą rodziną. Bardzo często odbierana jest przez otoczenie jako osoba zimna, obojętna na opinię innych, a nawet niemiła, a także opryskliwa, szczególnie w sytuacjach, gdy w jej przekonaniu, ktoś z otoczenia narusza jej prywatność i spokój.
• Osobowość paranoiczna (paranoidalne zaburzenie osobowości) – To osoba nieufna i nadmiernie podejrzliwa w stosunku do osób z otoczenia. Jej myśli nieustannie krążą wokół lojalności innych, interpretowania ich zachowania, intencji i wypowiedzianych słów. Różne sytuacje odczytuje jako atak, krytykę, chęć wyrządzenia krzywdy, nienawiść i złe zamiary. Jest nadmiernie czujna i ma duży problem z właściwą interpretacją zachowania innych osób. Rzadko szuka wsparcia, z powodu swojej nieufności i podejrzliwości. Z tych samych powodów są to osoby zamknięte w sobie i niechętne do zwierzeń.

Zaburzenia osobowości typu B – burzliwe relacje, intensywne emocje, brak odporności na stres

W grupie B jest osobowość borderlone, antyspołeczna i histrioniczna, a także narcystyczna.

• Osobowość borderline (z pogranicza) – U tej osoby obserwujemy znaczną niestabilność emocjonalną, przejawiającą się gwałtownymi, nieuzasadnionymi zmianami nastroju i emocji. Od głębokiego stanu euforii, po rozpacz i spadek nastroju w krótkim czasie. ,,Od miłości do nienawiści w jednej chwili”. Tak niektórzy opisują osobowość chwiejną emocjonalnie – z pogranicza. Należy tu również napisać o występowaniu impulsywnych zachowań, zachowaniach autodestrukcyjnych, lęku przed porzuceniem, a także odrzuceniem, a także zniekształconym obrazie własnej osoby.

• Osobowość antyspołeczna – Osobowość antyspołeczą cechuje: manipulacja, oszustwo, lekceważenie, impulsywność, łamanie norm społecznych, nieposzanowanie praw człowieka i brak poczucia odpowiedzialności i winy za swoje słowa i zachowania (często ryzykowne, a także agresywne). Osoba z antyspołecznymi zaburzeniami osobowości nie potrafi panować nad emocjami. Też nie czuje wyrzutów sumienia w związku ze swoim krzywdzącym zachowaniem. Działa impulsywnie, bez umiaru, nie skupiając się na analizie i refleksji. Nie przejmuje się również swoim własnym bezpieczeństwem i życiem. Ma problem z utrzymaniem stabilności finansowej i zawodowej (np. nie spłaca kredytu).

• Osobowość histrioniczna – Osobowość tę cechuje nieustanna potrzeba bycia w centrum zainteresowań i uwagi, poszukiwanie aprobaty oraz przesadna i nieadekwatna do sytuacji ekspresja emocjonalna. Nierzadko towarzyszą temu zachowania uwodzicielskie i prowokacyjne w relacjach społecznych. Emocjom towarzyszy dramaturgia i ich duża zmienność, przez co osoba ta mierzy się z dużą trudnością w utrzymaniu dłuższych relacji. Jej zachowanie odbierane jest w otoczeniu jako płytkie, teatralne, udawane (nieautentyczne). Można u niej zauważyć duże zaabsorbowanie własnym wyglądem zewnętrznym. To nierzadko przekłada się na uwodzicielski styl ubioru i postawę z podtekstem seksualnym.

• Osobowość narcystyczna – Jest to osoba, która uważa się za wyjątkową, uprzywilejowaną, na każdym kroku wyolbrzymiając swoje dotychczasowe osiągnięcia, zalety i talenty, jednocześnie umniejszając wartości i zasługi innych osób. Nieustannie szuka i oczekuje poklasku, pochwał, uznania i podziwu u osób z otoczenia. Uważa, że bez względu na okoliczności, to ona zasługuje na wyjątkowe traktowanie, a jej życie jest powodem do zazdrości. Podziw i zachwyt jej osobą jest wyznacznikiem jej zadowolenia. Cechuje ją zazdrość, arogancja i brak empatii. Nie zagłębia się w uczucia innych (nawet na osobach w trudnej sytuacji życiowej), skupiając całą uwagę na sobie i swoich potrzebach.

Zaburzenia osobowości typu C – zaburzenia lękowe, nieśmiałość, unikanie relacji i sytuacji stresowych

W tej grupie jest osobowość unikająca, zależna i anankastyczna.

• Osobowość unikająca (lękliwa) – To osoba niezwykle wrażliwa na wszelką krytykę, niechęć ze strony innych i odrzucenie. Z tego tez powodu osoby te ograniczają do minimum kontakty społeczne i interakcje, które w ich mniemaniu mogą prowadzić do narażenia się innym, ośmieszenia, negatywnej oceny i wykluczenia ich z relacji. Skrajnie niska samoocena wywołuje lęk i wycofanie w sytuacjach społecznych. Osobowość unikająca definiuje siebie jako inną, niedostosowaną, gorszą, mniej inteligentną, mniej atrakcyjną i mniej wartościową od innych. Z jednej strony odczuwa pragnienie akceptacji, relacji i wsparcia. Z drugiej zaś lęk przed odrzuceniem i krytyką prowadzi u niej do trudności w funkcjonowaniu społecznym.

• Osobowość zależna – Jest to zaburzenie osobowości, w którym dominującymi cechami są: lęk przed samotnością, silna potrzeba bycia zależnym od innych osób, intensywny lęk przed porzuceniem, a także unikanie odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Osoba ta ma widoczne trudności w podejmowaniu decyzji i wyrażaniu swojej opinii (nawet w mało znaczących kwestiach). Jej niska samoocena prowadzi do niskiej asertywności, skłonności do poświęceń i braku umiejętności stanowczego wyrażania sprzeciwu. To osoba, która podporządkowuje swoje decyzje, życiowe plany, a także marzenia innym osobom, bo sama nie ma odwagi na samodzielną ich realizację.

• Osobowość anankastyczna – W tym przypadku cechy zaburzeń osobowości obejmują brak spontanicznych decyzji, elastyczności i ekspresji. Nadmierna ostrożność, patologiczna skrupulatność, sumienność i obsesja na punkcie dążenia do perfekcji wynikają z silnego lęku przed zmianami. Poczucie kontroli i ład warunkują jej samopoczucie. Osoba ta często jest odbierana w otoczeniu jako powściągliwa, sztywna, z nadmiernymi zasadami. Jej nadmierny perfekcjonizm i silna potrzeba kontroli prowadzą do problemów w nawiązywaniu kontaktów społecznych i w zakresie sprawności zawodowej.

Leczenie zaburzeń osobowości i powrót do zdrowia

Jak zdiagnozować zaburzenia osobowości i czy zaburzenia osobowości są w ogóle uleczalne? Z całą pewnością nie są łatwe do leczenia. Rokowania w zaburzeniach osobowości różnią się w zależności od ich rodzaju (typologii zaburzeń osobowości), trwałości cech oraz samej motywacji pacjenta do zmiany. Postawienie trafnej diagnozy i wdrożenie odpowiedniego leczenia może w znaczącym stopniu przyczynić się do poprawy jakości życia pacjenta i jego funkcjonowania w życiu osobistym i społecznym.

Jedno jest pewne. Ogromny postęp w dziedzinie diagnostyki i leczenia zaburzeń osobowości przyczyniły się do poprawy jakości życia pacjentów borykających się z tego rodzaju zaburzeniami. Brak właściwej diagnozy i udziału w terapii najczęściej prowadzi do stopniowego wyobcowania i pogorszenia funkcjonowania w każdej sferze życia.

Diagnostyka zaburzeń osobowości – jak przebiega?

Rozpoznanie zaburzeń osobowości wymaga przeprowadzenia testów psychologicznych oraz kompleksowego wywiadu klinicznego. Niezbędne jest zebranie szczegółowego wywiadu obejmującego historię życia pacjenta, informacje o okresie późnego dzieciństwa i wieku młodzieńczym oraz identyfikację powtarzalnych wzorców zachowania w różnych obszarach życia (społecznym, rodzinnym, zawodowym).

Właściwie postawiona diagnoza osobowości to niezwykle ważny etap leczenia, gdyż umożliwia dobór najskuteczniejszych metod terapeutycznych.

Psychoterapia jako podstawowa metoda leczenia zaburzeń osobowości

Główną metodą leczenia większości rodzajów zaburzeń osobowości jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna lub terapia poznawczo-behawioralna. Coraz częściej możemy napotkać badania i publikacje naukowe, które stanowią potwierdzenie skuteczności psychoterapii w leczeniu zaburzeń osobowości.

Niezależnie od wybranej metody terapii, w jej przebiegu kluczem jest znaczenie nawiązania relacji terapeutycznej opartej na zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa, a także zaangażowaniu. Taka relacja jest swego rodzaju fundamentem skutecznego leczenia i bez wątpienia pomaga pacjentom w długotrwałym i nierzadko trudnym procesie terapeutycznym.

Rozpoznanie zaburzeń osobowości a leki jako uzupełnienie terapii

Przy zaburzeniach osobowości dopuszcza się również stosowanie farmakoterapii. I chociaż nie ma leków dedykowanych konkretnym zaburzeniom osobowości, a ich działanie jest głównie objawowe i ograniczone w czasie, to jednak w wielu przypadkach farmakoterapia może pomóc zahamować pogarszający się stan lub opanować kryzysy.

Warto pamiętać o tym, że bez odpowiedniego leczenia zaburzenia prowadzą zwykle do zerwania więzi społecznych, pogorszenia funkcjonowania zawodowego i w innych obszarach życia oraz zwiększa ryzyko samobójstwa.

Diagnoza osobowości w Centrum Psychoterapii Blisko

Kontakt z nami i postawienie diagnozy osobowości to być może pierwszy i najważniejszy krok. Będzie on punktem zwrotnym w Twoim życiu. Leczenie zaburzeń osobowości to wyzwanie zarówno dla specjalisty, jak i pacjenta.

W Blisko dbamy o indywidualne podejście oraz spokojną, bezpieczną przestrzeń, która sprzyja zrozumieniu siebie, swoich zachowań, a także wspólnej pracy, ukierunkowanej na zmiany. Dla nas liczy się Twoje dobro. Pełni zaangażowania, empatii i profesjonalizmu pomożemy Ci zidentyfikować kluczowe aspekty Twojej osobowości.