Rodzaje zaburzeń osobowości – objawy, diagnostyka i leczenie

W klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-5 wyróżnia się dziesięć typów zaburzeń osobowości, różniących się od siebie m.in. przebiegiem i objawami. Określone zaburzenia osobowości wpływają na sposób, w jaki osoby nimi dotknięte postrzegają siebie i innych, na ich zdolność do nawiązywania i utrzymywania bliskich relacji, a także umiejętność radzenia sobie ze stresem. Warto zaznaczyć jednak, że odpowiednio zaplanowane leczenie – najczęściej oparte na terapii i w niektórych przypadkach na farmakoterapii – może znacznie poprawić jakość życia osób dotkniętych zaburzeniami osobowości, w tym pomóc im odzyskać dobre samopoczucie oraz równowagę w codziennym życiu.

Co to jest zaburzenie osobowości?

Zaburzenie osobowości to utrwalony wzorzec myślenia, zachowania i odczuwania, który odbiega od przyjętych norm społecznych i utrudnia codzienne funkcjonowanie. Osoby z zaburzeniami osobowości mogą mieć trudności w budowaniu zdrowych relacji, radzeniu sobie z emocjami czy dostosowywaniu się do różnych sytuacji życiowych.

Warto zaznaczyć jednak, że poszczególne cechy osobowości występują u nas wszystkich w różnym natężeniu i nie jest tak, że każde nietypowe zachowanie od razu oznacza zaburzenie. Aby stwierdzić obecność zaburzenia osobowości, konieczne jest spełnienie określonych kryteriów diagnostycznych, takich jak np. występowanie określonej liczby objawów przez dłuższy czas – najczęściej od dzieciństwa lub wczesnej młodości.

Zaburzenia osobowości różnią się od przejściowych trudności emocjonalnych czy zaburzeń zachowania przede wszystkim tym, że wpływają na wiele aspektów życia danej osoby – od relacji społecznych i rodzinnych po funkcjonowanie w pracy.

Typy zaburzeń osobowości

Według klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-5) zaburzenia osobowości dzielą się na trzy główne grupy: typ A, B i C. Każda z tych grup obejmuje inne wzorce myślenia i zachowania, które wpływają na funkcjonowanie danej osoby w życiu społecznym i zawodowym.

Typ A to zaburzenia osobowości charakteryzujące się odmiennością i wycofaniem, typ B obejmuje osoby impulsywne i emocjonalne, a typ C dotyczy nadmiernego lęku i unikania. Podział ten pomaga lepiej zrozumieć różnorodność poszczególnych zaburzeń oraz ich wpływ na życie danej osoby, co jest niezwykle ważne zarówno w procesie diagnozy, jak i leczenia.

Zaburzenia osobowości typu A

Ta grupa zaburzeń osobowości wyróżnia odmiennością, wycofaniem oraz trudnościami w nawiązywaniu relacji z innymi. Osoby z tego rodzaju zaburzeniami mogą sprawiać wrażenie ekscentrycznych, podejrzliwych lub chłodnych emocjonalnie. Do tej grupy należą: tzw. osobowość paranoiczna, osobowość schizoidalna oraz osobowość schizotypowa.

• Paranoidalne zaburzenie osobowości: Osoby z tzw. osobowością paranoiczną cechuje nadmierna podejrzliwość i brak zaufania wobec innych, nawet bez realnych podstaw. Mogą interpretować neutralne sytuacje jako wrogie, co często prowadzi do izolacji społecznej i poważnych trudności w relacjach.
• Schizoidalne zaburzenie osobowości: Osoby zmagające się z tym zaburzeniem można określić jako chłodne i zdystansowane. Często mają ograniczoną potrzebę nawiązywania kontaktów społecznych, unikają bliskości i sprawiają wrażenie obojętnych emocjonalnie.
• Schizotypowe zaburzenie osobowości: Osoby z osobowością schizotypową wyróżniają się ekscentrycznym zachowaniem, nietypowym stylem myślenia oraz trudnościami w budowaniu relacji. Często doświadczają dziwnych przekonań lub doświadczeń, takich jak myślenie magiczne czy złudzenia, które wpływają na ich codzienne funkcjonowanie.

Zaburzenia osobowości typu B

Zaburzenia z tej grupy są diagnozowane u osób impulsywnych, emocjonalnych i dość teatralnych w swoich zachowaniach. W grupie B szczególnie wyraźne są trudności związane z regulacją emocji, nadużywaniem substancji psychoaktywnych oraz nawiązywaniem bliskich relacji z innymi. Należą do nich: antyspołeczne zaburzenie osobowości, zaburzenie osobowości borderline, histrioniczne zaburzenie osobowości oraz narcystyczne zaburzenie osobowości.

• Antyspołeczne zaburzenie osobowości: Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości wyróżnia brak empatii, lekceważenie norm społecznych i skłonność do manipulacji. Mogą wykazywać agresję lub impulsywne zachowania. Dość częstym problemem w ich przypadku jest również nadużywanie substancji psychoaktywnych.
• Zaburzenie osobowości borderline: Osobowość typu borderline (borderline personality disorder) wiąże się z niestabilnością emocjonalną, lękiem przed porzuceniem i trudnościami w nawiązywaniu bliskich relacji. Osoby z tym zaburzeniem często doświadczają nagłych zmian nastroju i poczucia pustki. Dość często podejmują się też autodestrukcyjnych i ryzykownych zachowań, takich jak samookaleczenia.
• Histrioniczne zaburzenie osobowości: Tzw. osobowość histrioniczna ma silną potrzebę bycia w centrum uwagi i w związku z tym często reaguje bardzo emocjonalnie, a jej zachowania są wręcz teatralne. Osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą również wykorzystywać swój wygląd lub urok osobisty do zdobywania aprobaty i akceptacji ze strony otoczenia.
• Narcystyczne zaburzenie osobowości: Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości mają wyolbrzymione poczucie własnej wartości, silną potrzebą podziwu i nie odczuwają empatii wobec innych. Bardzo często mają również trudności z przyjmowaniem krytyki, a ich relacje z innymi koncentrują się na ich własnych potrzebach.

Zaburzenia osobowości typu C

Ta grupa zaburzeń osobowości cechuje się nadmiernym lękiem, niepewnością oraz silną potrzebą kontroli lub wsparcia ze strony innych. Osoby dotknięte tymi zaburzeniami bardzo często doświadczają trudności w radzeniu sobie ze stresem i codziennymi wyzwaniami. Zazwyczaj unikają też sytuacji, które mogłyby wywołać w nich niepokój. Do tej grupy należą: unikowe zaburzenie osobowości, zależne zaburzenie osobowości oraz obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości.

• Unikowe zaburzenie osobowości: Osoby z unikowym zaburzeniem osobowości odczuwają silny lęk przed odrzuceniem i krytyką, co sprawia, że unikają bliskich relacji i sytuacji, które mogłyby narazić je na ocenę. Osobowość unikająca pragnie kontaktu z innymi, ale ze względu na niskie poczucie własnej wartości i obawę przed zranieniem, często wycofuje się i izoluje.
• Zależne zaburzenie osobowości: Tzw. osobowość zależna wyróżnia się nadmierną potrzebą wsparcia i opieki oraz trudnościami z podejmowaniem samodzielnych decyzji. Osoby dotknięte tym zaburzeniem unikają konfliktów za wszelką cenę i trwają w niesatysfakcjonujących relacjach, byle tylko nie zostać opuszczonymi.
• Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości: Osoby z tym zaburzeniem osobowości mają bardzo silną potrzebę kontroli, często kosztem relacji z innymi. Skupiają się na szczegółach i zasadach do tego stopnia, że zapominają o przyjemnościach, a ich życie staje się podporządkowane nieustannemu dążeniu do porządku i doskonałości.

Objawy zaburzeń osobowości

Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości zazwyczaj pojawiają się już w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym i nasilają się wraz z upływem czasu. To właśnie w tych okresie życia kształtują się wzorce zachowań, które później wpływają na nasze relacje z innymi ludźmi czy sposoby radzenia sobie z trudnymi emocjami.

I chociaż nie można wymienić konkretnych objawów, które byłyby wspólne dla wszystkich typów zaburzeń osobowości, to możemy wyróżnić poszczególne obszary i rodzaje trudności z życia codziennego, które są wspólne dla wielu osób zmagających się z zaburzeniami typu A, B i C. Należą do nich m.in.:

• Trudności w relacjach interpersonalnych: Osoby z zaburzeniami osobowości bardzo często mają problemy w nawiązywaniu i utrzymywaniu bliskich związków.
• Problemy z regulacją emocji: U niektórych osób może to prowadzić do impulsywnych i autodestrukcyjnych zachowań, takich jak nadużywanie substancji psychoaktywnych.
• Sztywne wzorce zachowań: Charakterystyczne dla zaburzeń osobowości jest utrwalone i nieelastyczne podejście do radzenia sobie z codziennymi sytuacjami, które nie zmienia się nawet w obliczu negatywnych konsekwencji.
• Problemy z tożsamością: U osób z zaburzeniami osobowości często pojawia się trudność w określeniu własnych celów, wartości czy poczucia tożsamości, co może prowadzić do poczucia nieadekwatności lub frustracji.
• Trwałość objawów w czasie: Aby zdiagnozować zaburzenie osobowości, objawy muszą utrzymywać się przez dłuższy czas i wpływać w znacznym stopniu na funkcjonowanie danej osoby w codziennym życiu, zarówno w pracy, jak i w relacjach interpersonalnych.

Diagnoza zaburzeń osobowości

Rozpoznanie zaburzeń osobowości nie jest łatwe i powinno być przeprowadzone przez specjalistę – psychiatrę lub psychologa. Proces diagnozy może obejmować dokładny wywiad, analizę historii życia danej osoby oraz ocenę obecnego funkcjonowania w różnych obszarach. Ważne jest również wykluczenie innych zaburzeń psychicznych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe czy choroby neurologiczne, które mogą powodować podobne objawy.

Zaburzenia osobowości dość często współwystępują z innymi zaburzeniami i trudnościami w obszarze zdrowia psychicznego, takimi jak nadużywanie substancji psychoaktywnych, zaburzenia odżywiania czy zaburzenia afektywne. Jednak ich obecność nie jest regułą, dlatego tak ważną rolę odgrywa profesjonalna i rzetelna diagnoza, która pozwala określić, czy trudności pacjenta wynikają wyłącznie z zaburzeń osobowości, czy też są powiązane z innymi problemami.

Leczenie zaburzeń osobowości

Leczenie zaburzeń osobowości jest procesem długotrwałym, który wymaga dużego zaangażowania zarówno ze strony pacjenta, jak i terapeuty. O wyborze metody leczenia decyduje lekarz psychiatra i w zależności od rodzaju zaburzenia, nasilenia objawów oraz indywidualnych potrzeb pacjenta, może zalecić on psychoterapię, farmakoterapię lub ich połączenie.

Jedną z najbardziej przebadanych i najskuteczniejszych form terapii w przypadku zaburzeń osobowości jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Polega ona na modyfikowaniu negatywnych wzorców myślenia i zachowania, które przyczyniają się do utrzymywania objawów zaburzenia. Dzięki terapii poznawczo-behawioralnej, pacjenci uczą się nowych, bardziej funkcjonalnych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami, co przekłada się na ich lepsze samopoczucie, relacje z innymi oraz ogólną jakość życia.

Rola psychoterapii w leczeniu zaburzeń osobowości

Psychoterapia odgrywa bardzo ważną rolę w leczeniu zaburzeń osobowości. To proces, który pozwala osobom dotkniętym zaburzeniami, lepiej zrozumieć siebie, swoje emocje i zachowania, a także nabyć nowe umiejętności, które pomagają im lepiej funkcjonować w życiu codziennym.

Jak psychoterapia może pomóc?

• Zrozumienie siebie i swoich wzorców: Psychoterapia pomaga zidentyfikować destrukcyjne wzorce myślenia i zachowania oraz zrozumieć, w jaki sposób wpływają one na relacje i codzienne funkcjonowanie.
• Zmiana negatywnych wzorców myślenia i zachowania: Dzięki terapii, pacjenci uczą się, jak zmieniać sztywne przekonania oraz nawyki, które utrudniają im budowanie satysfakcjonujących relacji i osiąganie celów.
• Rozwój umiejętności społecznych: Psychoterapia pomaga w nabywaniu umiejętności komunikacyjnych, asertywności i radzenia sobie z trudnymi emocjami, co przekłada się na poprawę relacji z innymi ludźmi.
• Zwiększenie samoświadomości: Terapia pozwala pacjentom lepiej poznać siebie, swoje mocne strony i ograniczenia, co umożliwia podejmowanie bardziej świadomych decyzji w codziennym życiu.
• Poprawa jakości życia: Dzięki psychoterapii ,wiele osób zmagających się z zaburzeniami osobowości doświadcza znaczącej poprawy jakości życia, zmniejszenia poziomu lęku oraz zwiększenia poczucia satysfakcji na co dzień.